مبانی سوء استفاده ازحق
چرا افراد ازحق ،قدرت،مقام،دارایی ،فرصت ،جوانی واختیارخویش سوء استفاده می کنند؟چه عواملی سبب این سوء استفاده ها می شوند؟مبانی آن ها کدامند؟
به نظرمی رسد برخورداری از قدرت ،حق ،اختیار،نیروی جوانی،ثروت،اکثریت ومانند اینها بدون داشتن پشتوانه معنوی،معرفتی ،تربیتی،اخلاقی واعتقادی زمینه سازاین همه سوء استفاده می گردند.اگر جامعه ای به ارزشهای دینی واخلاقی وفرهنگی خود احترام بگذارند، استفاده ناروا ازحق نیز کاهش می یابد.چنانچه درجامعه ای نظم عمومی ،اخلاق حسنه وقانون ناظربرزندگی مدنی وحقوق شهروندی باشد،میزان سوء استفاده ازحق نیز کمترمی شود.به هرحال،استفاده غلط ازحق به هیچ وجه جایزنیست.قاعده مشهور فقهی "لاضررولاضرارفی الاسلام" نیز به صراحت استفاده ناروا ازحق را نفی می کند.اگرکسی با اعمال حق خویش به دیگری ضرررساند،مطابق قاعده فوق ضامن است.
ملاک قانونی سوء استفاده ازحق
ملاک سوء استفاده ازحق "ایراد ضرر به دیگری یا تجاوز به حقوق عمومی" است.اگرکسی در بهره گیری ازحق خویش به کسی آسیب نرساند، نمی توان گفت که ازحق خویش استفاده ناروا کرده است.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران دراصل 40مقررمی دارد:"هیچ‌کس نمی‌تواند اعمال حق خویش را وسیله اضرار به غیر یا تجاوز به منافع عمومی قرار دهد."
مطابق اصل فوق، سوء استفاده ازحق مشروط به تحقق هریک ازشرایط زیراست :
1.اضراربه غیر 2.تجاوز به منافع عمومی
بنابراین،کسی که ازموقعیت ومقام خویش سوء استفاده می کند ودراموال عمومی اختلاس روا می دارد،سوء استفاده او به شکل تجاوز به منافع عمومی تجلی پیدامی کند.این درحالی است،متضررساختن دیگری با جعل سند سوء استفاده عمومی وشخصی است.چرا که جعل سند نه تنها امنیت اجتماعی رابه خطرمی اندازد،اشخاص حقیقی رانیز زیان می رساند.
ماده 132قانون مدنی نیز مقررمی دارد:"کسی نمی‌تواند در ملک خود تصرفی کند که مستلزم تضرر همسایه شود مگر تصرفی به قدر متعارف و برای رفع حاجت یا رفع ضرر از خودباشد"
مطابق ماده فوق ،اضراربه غیربه قدرمتعارف وبرای رفع حاجت یارفع ضرربه مثابه سوء استفاده ازحق تلقی نمی شود.تشخیص قدرمتعارف عرفی است ومی تواند براساس عرف کشورها متفاوت باشد.همچنین، در قانون مجازات اسلامی دفاع مشروع ازموارد رافع مسئولیت است.شرایطی را که قانونگذار در مواد 43، 184و 186قانون مجازات عمومی برای دفاع مشروع پیش بینی نموده است به قرار زیر است:
1- دفاع بایستی در مقابل تعرض باشد. 2- دفاع بایستی در مقابل تعرض مجرمانه باشد. 3- دفاع بایستی به منظور جلوگیری از وقوع تعرض و تجاوز اعمال گردد. 4-دفاع بایستی ضرورت داشته باشد .
بنابراین ،اگرکسی ازشروط فوق تعدی کند،سوء استفاده ازحق کرده است.هیچ کس نمی تواند به اعتبارداشتن حق دفاع مشروع دیگری رامورد تعدی قراردهد.
سوء استفاده ازحق یا مادی است یا معنوی ویا هردو
جنبه مادی آن به شکل ورود زیان مالی نمود پیدامی کند وباجبران آن مشکل زیان نیز برطرف می گردد.مانند کسی که دراثرسوء مدیریت موجب ورود ضررمادی به دیگری شود که دراین صورت باپرداخت خسارت ضرروی جبران می شود.
ضررمعنوی مانند آن است که ولی فرزند خودراازتحصیل درمدارس عمومی محروم کند یاکسی با ایجاد مزاحمت به دیگری زندگی اواعضای خانواده اش را با سختی مواجه سازد.
اما ضررمادی ومعنوی مانند آن است که عابرپیاده ای دراثربی توجهی شهرداری با مانعی برخورد کند که درنتیجه آن با هراس،خطرجانی،بدنی ومادی مواجه می شود .به طوری که درطول زمان مداوا نتواند به کسب وکار خود ادامه دهد.
قلمرو سوء استفاده ازحق:
قلمروسوء استفاده ازحق بسیارگسترده است.کاربرد نابجای حق،موقعیت،قدرت،مقام واختیار درهمه حوزه های سیاسی،اقتصادی ،اجتماعی، قضایی،مدیریتی و... دیده می شود.
آثار سوء استفاده از حق:
سوء استفاده ازحق،قدرت،مقام،دارایی،اطلاعات،اختیارو...آثارزیانبارزیادی درجامعه دارد؛ازجمله اضراربه غیر،تجاوزبه حقوق عمومی،شیوع بی اعتمادی،دروغ،فریب،کلاه برداری،جعل،اختلاس،نابرابری،اختلاف،تبعیض،ناامیدی ،نقض حقوق شهروندی ومانند آن ها آنکه صرفا دراندیشه تامین منافع خود است،نمی تواند به فکر سوء استفاده ازحق نباشد.باگسترش چنین وضعیتی،ثبات،آرامش ورفاه مادی ومعنوی جامعه مخدوش می گردد ومردم روی سعادت وآرامش رانمی بینند.
